ادبیات تبعید و پنج رمان خواندنی

کتابهایی که از تبعید می گویند کم نیستند. از تبعید نوشتن هیچ وقت کهنه نمی شود. از تبعید نوشتن و خواندن. از زمانی که انسان شروع به ثبت و نوشتن کرد تا به امروز، از تبعید و از آوارگی نوشته است. شاید یکی از اولین متن ها درباره تبعید “حماسه گیلگمش” باشد که از تمدن بین النهرین به جا مانده است. در این شعر، انکیدو از طبیعت رانده شده و مجبور به زندگی در میان انسان ها می شود.  انکیدو در جای خود نیست. روایت رانده شدن آدم و حوا از بهشت که قدیمی ترین متن ها درباره تبعید است به قلم “جان میلتون” در قرن هفدهم در شعری حماسی به نام ” بهشت گم شده” نگاشته شده است.

در ادبیات کلاسیک نیز متن های درخشانی از موضوع تبعید داریم.  “ادیسه” هومر داستان سرگشتگی هومر و دلتنگی او برای بازگشت به خانه است. آوید شاعر رومی توسط امپراطور آگوستوس به تومیس یا همان رومانیای امروزی تبعید می شود و درآثارش “تریستیا” و “نامه هایی از دریای سیاه” از این آوارگی می گوید. “کمدی الهی” دانته نیز در تبعید او از فلورانس نوشته شد و گرچه موضوعش تبعید نیست ولی نشانه هایی از میل به بازگشت و رسیدن و رهایی در آن دیده می شود.

” آه، گفتی تبعید؟ رحمت کن و بگو مرگ، چون تبعید چهره ای هولناک تر از مرگ دارد.” اینها جملات رومئو است بعد از اینکه درمی یابد ازشهر ورونا تبعید و از دیدار معشوقش منع شده است.

تبعید البته همیشه به مکان وابسته نیست. در “پرتره هنرمند درجوانی” استفان ددالوس شکلی از تبعید فرهنگی و روشنفکری را تجربه می کند. “جیمز جویس” بیشتر عمرش را درتبعید  خود خواسته از ایرلند گذراند و این موضوع در تمامی آثارش  از جمله اولیس رسوخ کرده است.  راسکولنیکفِ رمان جنایات و مکافات هم بعد از اینکه مرتکب قتل می شود، خودش را از جامعه طرد می کند و نوعی از تبعید روانی را تجربه می کند. نمونه های ادبی فراوانی درباره این موضوع وجود دارد، اما در ادبیات معاصر، موضوع بی جایی و عدم تعلق و آوارگی بیشتر و ملموس تر به چشم می آید. نمونه های درخشانی از ادبیات تبعید وجود دارد. این چند کتاب به زیبایی موضوع تبعید یا مهاجرت را بن مایه داستان خود قرار داده اند و با خواندن آنها لذتی عمیق را تجربه خواهید کرد:

“رنگین کمان”  اثر دی.اچ.لارنس 

دی.اچ.لارنس نویسنده ای است که بیشتر به خاطر نوشتن رمان های بحث برانگیزش که منجر به محاکمه و سانسور شد شهرت دارد. اما کمتر نویسنده ای وجود دارد که اینگونه به روان انسان نزدیک شده باشد. از تمناهای تن انسان و مکاشفات جسم و تقابل آن با حساسیت ها جامعه می نویسد. او یک روانشناس بزرگ است و از همه مهمتر شاعر است. زیبایی نثر لارنس مثال زدنی است. لارنس از جمله نویسنده هایی است که شوق آموختن و نوشتن به زبان انگلیسی را همیشه در من زنده می کند. رمان ” رنگین کمان”  او گرچه مستقیما درباره تبعید نیست ولی کاراکتری به نام ” لیدیا لنسکی” دارد که  مجبور می شود از لهستان به انگلستان  نقل مکان کند. لیدیا در زندگی قبلی همسر پزشکی به نام بوده ولی با از دست دادن همسرش و اتفاقهای سیاسی لهستان به انگلستان می آید و با یک کشاورز ازدواج می کند. او همزمان باید به تغییرات زیادی تن دهد. از تغییر طبقه اجتماعی و فکری گرفته تا تغییرات کوچکی مثل غذا یا آب و هوا. جزییاتی که لارنس به زیبایی به آنها پرداخته و او را به شخصیتی فراموش نشدنی در ذهنمان بدل کرده است.

“بروکلین” کولم تویبین

کولم توبین (Colm Tóibín) نویسنده، منتقد و روزنامه‌نگار ایرلندی است. تویبین به خاطر سبک نوشتاری دقیق و ساده‌اش شناخته شده است و موضوعاتی چون مهاجرت، تبعید، هویت، مذهب و روابط خانوادگی را در آثار خود بررسی می‌کند. او در رمان بروکلین از دختری می نویسد که از ایرلند به آمریکا مهاجرت می کند و در آنجا با سختی های مهاجرت آشنا می شود و هویتی نو برای خود می سازد. هویتی که بعد از بازگشت به ایرلند نمی تواند از آن جدا شود. این رمان برنده جایزه ادبیات داستانی کوستا شد و به یک فیلم سینمایی موفق تبدیل شد. اینکه رفتن و جدا شدن و دوری از خانواده و کشور خود چه تاثیراتی بر روح و روان انسان ها می گذارد و یا هویت و تعلق چیست و آیا در بازگشت ما همان انسان قبلی هستیم؟ آیا مکانی که به آن باز می گردیم همان جایی است که در ذهن ما حضور دارد؟ جایگاه طبقاتی در زندگی چقدر مهم است؟ از دست دادن انسانهایی که دوست می داشتیم و حالا دیگر در شهری که شهر ما بود نیستند. تبعید خود خواسته چیست؟ همه اینها موضوعاتی است که کولم تویبین در این رمان زیبا درباره آن فکر کرده است.

“دوستان من” هشام مطر

دوستان من بیش از اینکه یک رمان سیاسی باشد، کتابی درباره تبعید است و این موضوع که تبعید چه تاثیری بر انسان ها می گذارد. اینکه هر انسانی با خلق و خوی متفاوت خود چه نوع زندگی ای را در پیش می گیرد و چطور با آن کنار می آید و یا شاید هم تا پایان عمر عدم تعلق را احساس کند و به بازگشت فکر کند. دوستان من داستان سه دوست لیبیایی است که بعد از حادثه سفارت لیبی در لندن دیگر نمی توانند به زندگی قبلی خود برگردند. خالد که شخصیت اصلی رمان است در لندن می ماند و سعی می کند زندگی اش را بسازد. مصطفی اما به لیبی برمی گردد و عضوفعال گروه براندازان دیکتاتوری می شود و حسام، که نویسنده است و هیچگاه نتوانست در تبعید بنویسد، بعد از بازگشت و سقوط قذافی، آینده اش را در مهاجرت به آمریکا می بیند. مطر که خود بیشتر عمرش را درتبعید گذرانده، با دقتی روانکاوانه و با نثری شاعرانه این حوادث را روایت می کند. مارسل پروست از نویسندگان مورد علاقه مطر است و در رمانهایش می توانید رد این علاقه را ببینید.

  “همنام”  اثرجومپا لاهیری

اولین رمان جومپا لاهیری “همنام” (The Namesake) است که در سال ۲۰۰۳ منتشر شد. این رمان به هویت، تفاوت فرهنگی، و تجربه مهاجران می‌پردازد و داستان زندگی گوگول گنگولی، فرزند مهاجران هندی در آمریکا را روایت می‌کند. جومپا لاهیری به زبان انگلیسی می‌نویسد و از جمله نویسندگانی است که دغدغه زبان و هویت و تعلق دارد. او این اواخر شروع به نوشتن به زبان ایتالیایی کرده است و در رمان آخرش ” همین حوالی” احوالات کسی را که هرگز از سرزمینش دور نشده ولی همچنان احساس سردرگمی و عدم تعلق دارد را روایت می کند. یکی از تم‌های اصلی “همنام” بررسی تجربه مهاجرت و تلاش برای حفظ هویت فرهنگی در یک کشور جدید است. گوگول نامی غیرمعمول دارد که از نویسنده روسی نیکلای گوگول الهام گرفته شده است. او از کودکی با مشکلات هویتی و فرهنگی درگیر است و سعی می‌کند بین دو دنیای متفاوت والدین بنگالی خود و فرهنگ آمریکایی که در آن بزرگ شده، تعادل برقرار کند. جومپا لاهیری با نثر دلنشین خود از عشق، ازدواج و زناشویی می گوید و اینکه چطور این موضوعات در یک مکان جدید ممکن است دستخوش تغییراتی بنیادین شوند. شخصیت های لاهیری بسیار واقعی و مملوس هستند و در این کتاب تصویری دقیق از تجربیات و چالش های نسل دوم مهاجران به خواننده می دهد و او را با جزییاتی که بیان ناشدنی به نظر می رسند، آشنا می کند. بیشتر آثار جومپا لاهیری از تجربه مهاجرت و تلاش برای حفظ هویت می گویند.

 “برف” اثر اورهان پاموک

اورهان پاموک نویسنده ترک از نویسندگانی است که نثری دلنشنین دارد و عشقی زیاد به سرزمینش. آثار پاموک معمولاً به بررسی هویت شخصی و ملی، تضادهای فرهنگی بین شرق و غرب، و تاریخ ترکیه می‌پردازند. او به خاطر سبک پیچیده و چندلایه داستان‌گویی، استفاده از نمادها و ارجاعات تاریخی و فرهنگی شهرت دارد. پاموک از نویسندگان غربی مانند فلوبر، داستایفسکی و جویس تأثیر گرفته است و این تأثیرات در سبک نگارش او مشهود است. در رمان “برف”  شاعری به نام کا  پس از سال‌ها زندگی در تبعید در آلمان، به ترکیه بازمی‌گرد.  او به شهر کوچک و برف‌پوش قارص در شرق ترکیه سفر می‌کند تا درباره موجی از خودکشی‌های دختران جوان محجبه تحقیق کند و رد عشقی قدیمی را دنبال کند. او با مسائل هویتی و احساسی ناشی از سال‌ها زندگی در تبعید و بازگشت به وطن دست و پنجه نرم می‌کند و به دنبال یافتن جایگاه خود درجامعه ای در حال تغییر است. رمان “برف” پس از انتشار مورد استقبال گسترده‌ای قرار گرفت و نقدهای مثبتی دریافت کرد. منتقدان به تحسین توانایی پاموک در به تصویر کشیدن تضادهای اجتماعی و فرهنگی ترکیه پرداختند و توانایی او در ایجاد فضایی واقعی و ملموس را ستودند. این رمان همچنین به دلیل بررسی مسائل حساس مذهبی و سیاسی، بحث‌برانگیز بود و توجهات زیادی را به خود جلب کرد.